Του Αντώνη Καττάμη*

Η 19η Ιουνίου έχει οριστεί ως παγκόσμια ημέρα ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης  για τη  δρεπανοκυτταρική αναιμία. Την ημέρα αυτή αναγνωρίζουμε και τον καθημερινό αγώνα που δίνουν οι ασθενείς με το νόσημα αυτό.

Η δρεπανοκυτταρική αναιμία είναι μια κληρονομούμενη αιματολογική κατάσταση στην οποία υπάρχει παραγωγή της παθολογικής αιμοσφαιρίνης S. Το όνομα της το πήρε από την χαρακτηριστική μορφολογία των παθολογικών αιμοσφαιρίων, που λόγω πολυμερισμού της αιμοσφαιρίνης S γίνονται άκαμπτα και παίρνουν τη μορφολογία ενός δρεπανιού, σε αντίθεση με το φυσιολογικό δισκοειδές του σχήμα.

Η δρεπανοκυτταρική αναιμία βρίσκεται σε αυξημένα ποσοστά στις μεσογειακές  χώρες, στην ινδική χερσόνησο αλλά κυρίως στην Αφρική και λόγω της μετακίνησης των πληθυσμών και στην Αμερική. Στην Ελλάδα εκτιμώνται ότι πάνω από 1.000 ασθενείς έχουν αυτό το νόσημα. Υπάρχουν διάφοροι τύποι με τις κυριότερες που απαντώνται και στην Ελλάδα να είναι η ομόζυγος δρεπανοκυτταρική αναιμία και η μικροδρεπανοκυτταρική αναιμία, στην οποία οι ασθενείς φέρουν ένα γονίδιο για την αιμοσφαιρίνη S και ένα γονίδιο μεσογειακής αναιμίας.

Κύριο κλινικό χαρακτηριστικό της  δρεπανοκυτταρικής αναιμίας είναι η αναιμία και οι  λεγόμενες φλεβοαποφρακτικές κρίσεις που οφείλονται σε αποφράξεις μικρών αγγείων που προκαλούν έντονο πόνο και μακροχρόνιες βλάβες. Η βαρύτητα του νοήματος ποικίλλει από ασθενή σε ασθενή.

Οι καινούργιες φαρμακευτικές προσεγγίσεις

Την τελευταία δεκαετία έχουν γίνει μεγάλες προσπάθειες για να βρεθούν νέοι τρόποι αντιμετώπισης του μακροχρονίου αυτού  νοσήματος που σχετίζεται με χαμηλή ποιότητα ζωής αλλά και χαμηλό προσδόκιμο μακροχρόνιας επιβίωσης.

Η χορήγηση της υδροξυουρίας / υδροξυκαρβαμίδης, που αυξάνει την εμβρυϊκή αιμοσφαιρίνη και μειώνει την φλεγμονή δρώντας προστατευτικά  έναντι των κρίσεων, έφερε επανάσταση στην αντιμετώπιση της δρεπανοκυτταρικής αναιμίας. Οι μελέτες που ξεκίνησαν στη δεκαετία του ’80 και ’90 έδειξαν άμεσα τα οφέλη από τη θεραπεία και οι μακροχρόνιες μελέτες κατέδειξαν την αύξηση της επιβίωσης στους ασθενείς που έλαβαν τη θεραπεία. Στις πιο βαριές καταστάσεις, οι ασθενείς αντιμετωπίζονται με χρόνιες μεταγγίσεις αίματος ανά τακτά χρονικά διαστήματα, καθώς και με καθημερινή χρήση φαρμάκων απομάκρυνσης της περίσσειας σιδήρου που προκαλούν οι μεταγγίσεις.

Πρόσφατα νέα φάρμακα προστέθηκαν στην «φαρέτρα» της θεραπείας. Η φαρμακευτική ουσία Crizanlizumab μπλοκάρει μόρια προσκόλλησης και έχει φανεί να δρα προστατευτικά και να  μειώνει σημαντικά το ποσοστό φλεβοαποφρακτικών επεισοδίων. Η φαρμακευτική ουσία voxelotor βελτιώνει την οξυγόνωση της αιμοσφαιρίνης, εμποδίζοντας τον πολυμερισμό της αιμοσφαιρίνης S, διατηρώντας έτσι την ευπλαστότητα των ερυθρών αιμοσφαιρίων. Το τρίτο φάρμακο που έχει πάρει έγκριση μόνο στην Αμερική, αποτελεί μια πολύ καθαρή μορφή του αμινοξέος L- γλουταμίνη και έχει φανεί να βελτιώνει την ερυθροποίηση στους ασθενείς με δρεπανοκυτταρική αναιμία.

Όλες αυτές οι θεραπείες αποσκοπούν να βελτιώσουν την κατάσταση των ασθενών και να προλάβουν τις κρίσεις και τις μακροχρόνιες επιπλοκές. Υπάρχουν και θεραπείες που αποσκοπούν στη ριζική εξάλειψη του προβλήματος. Βασική αυτών είναι η μεταμόσχευση μυελού των οστών. Για να πραγματοποιηθεί η μεταμόσχευση χρειάζεται ο ασθενής να είναι σε καλή κατάσταση, να είναι σε μικρή ηλικία μέχρι την εφηβεία, να έχει βαριά κλινική εικόνα, που να δικαιολογεί το ρίσκο της επέμβασης, και το κυριότερο να υπάρχει ένας δότης που να έχει πλήρη ταυτότητα μυελού με τον ασθενή. Κατά προτίμηση χρησιμοποιούνται δότες από το συγγενικό περιβάλλον, κυρίως αδέλφια, αλλά τελευταία έχουν χρησιμοποιηθεί και δότες από τις τράπεζες εθελοντών δοτών μυελού των οστών.

Είναι σημαντικό να αναφέρουμε την ανάγκη του κοινωνικού συνόλου να ενισχύσει αυτή την προσπάθεια της ανάπτυξης των τραπεζών εθελοντών δοτών μοσχευμάτων και κυρίως των μυελικών μοσχευμάτων. Είναι αλήθεια ότι τα τελευταία χρόνια με την δράση διαφόρων εθελοντικών συλλόγων έχει αυξηθεί σημαντικά ο αριθμός των καταγεγραμμένων υποψηφίων δοτών και στην Ελλάδα. Δυστυχώς η μεταμόσχευση μυελού των οστών μπορεί να γίνει σε ένα μικρό μέρος ασθενών που είναι μικροί σε ηλικία και έχουν έναν απόλυτα συμβατό δότη.

Οι αναδυόμενες θεραπείες

Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει μεγάλες προσπάθειες για την ανάπτυξη τεχνικών γονιδιακής θεραπείας. Οι γονιδιακές θεραπείες στηρίζονται είτε στην προσθήκη ενός γονιδίου μέσα στα κύτταρα, είτε σε τροποποίηση της έκφρασης γονιδίων.

Στο πρόσφατο συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Αιματολογίας 10-12/6/2022 ανακοινώσαμε  τη μεγαλύτερη σειρά ασθενών που θεραπεύτηκαν με τεχνικές γονιδιακής τροποποίησης χρησιμοποιώντας τη μέθοδο CRIPSR-Cas9. Όλοι οι ασθενείς που θεραπεύτηκαν με αυτή τη μέθοδο σταμάτησαν να έχουν κρίσεις και διατήρησαν υψηλά επίπεδα αιμοσφαιρίνης για μακρύ χρονικό διάστημα μετά την παρέμβαση. Αυτές οι αρχικές μελέτες είναι ιδιαίτερα ελπιδοφόρες, και ανοίγουν καινούργιους ορίζοντες στην αντιμετώπιση χρόνιων νοσημάτων όπως η δρεπανοκυτταρική αναιμία και η θαλασσαιμία.

Πρέπει να υπογραμμιστεί η συμμετοχή των Ελλήνων επιστημόνων στις προσπάθειες στο χώρο αυτό. Είναι χαρακτηριστικό ότι όλες οι μεγάλες μελέτες στο χώρο των συγγενών αναιμιών και ιδίως των αιμοσφαιρινοπαθειών  έχουν γίνει με συμμετοχή ελληνικών κέντρων και Ελλήνων επιστημόνων.

Αντί επιλόγου

Η δρεπανοκυτταρική αναιμία αποτελεί ένα βαρύ χρόνιο νόσημα. Οι ασθενείς έχουν μία πορεία που συχνά επηρεάζει την καθημερινότητά τους, συχνά συνοδεύεται από σοβαρό πόνο είτε οξύ είτε μακροχρόνιο, και των οποίων η πρόγνωση είναι επιφυλακτική και το προσδόκιμο επιβίωσης σαφώς μικρότερο από αυτό του γενικού πληθυσμού.

Οι καινούργιες φαρμακευτικές προσεγγίσεις, καθώς και οι αναδυόμενες ριζικές θεραπείες της μεταμόσχευσης μυελού των οστών και της γονιδιακής θεραπείας, είτε με γονιδιακή τροποποίηση είτε με γονιδιακή προσθήκη, δίνουν ένα σαφές αισιόδοξο μήνυμα για το μέλλον.

Είναι σημαντικό η κοινωνία να σταθεί στο πλευρό των ασθενών, ενισχύοντας τους θεσμούς της εθελοντικής αιμοδοσίας και της ανάπτυξης των τραπεζών εθελοντών δοτών μυελού των οστών.

Η συνεργασία των εμπλεκόμενων φορέων και κυρίως της πολιτείας, των συλλόγων των ασθενών, των επιστημονικών φορέων και των φαρμακευτικών εταιρειών είναι απαραίτητη για να μπορέσουν οι θεραπευτικές εξελίξεις να ενταχθούν στα πρωτόκολλα αντιμετώπισης της νόσου και να είναι προσιτές για όλους τους ασθενείς.

* Πρόεδρος Ελληνικής Εταιρείας Παιδιατρικής Αιματολογίας-Ογκολογίας, Καθηγητής Παιδιατρικής – Παιδιατρικής Αιματολογίας-Ογκολογίας, Υπεύθυνος Μονάδας Αιματολογίας-Ογκολογίας στην Α΄ Παιδιατρική Κλινική Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.